De smart city voorbij: Uitdagingen voor een humane stad

In de afgelopen jaren heb ik herhaaldelijk laten merken weinig op te hebben met steden die zich prominent als smart city profileren[1]: Een middel dat tot doel wordt verheven. In plaats daarvan pleit ik voor de humane (of inclusieve) stad. Het gaat daarbij om vier kernwaarden, die elkaar wederkerig beïnvloeden. Deze kernwaarden zijn:

Duurzame welvaart:

Veel mensen vinden het plezierig om werk en voldoende inkomen te hebben totdat ze zich realiseren dat dit inkomen deels het gevolg is van roofbouw op de aarde en op medemensen.

Vandaar:

• Welvaartsgroei binnen een circulaire en op solidariteit gerichte economie.
• Mogelijkheid om op zinvolle wijze bij te dragen aan en zeggenschap te hebben over de productie van goederen en diensten.

Rechtvaardigheid en democratie:

Een gevoel van rechtvaardigheid is onlosmakelijk verbonden aan de manier waarop we met anderen samenleven en als vrije burger in staat zijn daar invloed op te kunnen uitoefenen.

Vandaar:

• Eerlijke beloning.
• Reële politieke invloed
• Medezeggenschap over de eigen leef- en werkomgeving.
• Vrijheid en veiligheid

Welzijn en leefbaarheid:

Naast werk, inkomen is het plezierig om te beschikken over een reeks voorzieningen zoals huisvesting, onderwijs, zorg, winkels en vervoer.  Maar uiteindelijk gaat het erom dat deze voorzieningen bijdragen aan ons welzijn en daarmee helpen – samen met anderen – gelukkig te zijn. 

Vandaar:

• Een gezonde en leefbare omgeving voor alle burgers.
• Voorzieningen die bijdragen aan ontplooiing en daarmee meer bieden dan bevrediging van materiële behoeften.
• Aantrekkelijke vervoersmogelijkheden.

Hieronder volgt een beschrijving van de viernkernwaarden, de stedelijke uitdagingennen de bijbehorende activiteiten

Digitale technologie:

Basaal gaat hier om alle stadsbewoners te laten delen in de mogelijkheden van (digitale) (communicatie) technologie. Maar meer dan dat, gaat het om de realisering van de bijdrage van digitale technologie aan de belangen van de burgers.

Vandaar:

• Een veilig en snel internet
• De beschikbaarheid van faciliteiten, diensten en data die het leven vergemakkelijken en de participatie in de samenleving verdiepen. 
• Zeggenschap over de verspreiding van persoonlijke gegevens  

De belangrijkste vraag is hoe deze vier kernwaarden in samenhang gerealiseerd kunnen worden. 

Stedelijke uitdagingen en activiteiten

De figuur hieronder bevat in essentie het antwoord. De vier kernwaarden geven richting aan de activiteiten die een stedelijk bestuur, samen met bedrijven, instellingen en bewoners, kan uitvoeren. Dit leidt tot 20 clusters (A t/m T), die ik stedelijke uitdagingen noem. In elk van deze uitdagingen speelt één kernwaarde een dominante maar niet exclusieve rol. 

Elke uitdaging bestaat uit een aantal activiteiten. Ik beschrijf deze hierna. Bij een aantal activiteiten geef ik voorbeelden van de ondersteunende rol van digitale technologie. 

Bij de beschrijving van de stedelijke uitdagingen is een groot aantal bronnen gebruikt. Aan het einde van dit essay beschrijf ik enkele daarvan.

Duurzame welvaart

Hieronder komen vijf uitdagingen aan de orde waarbij duurzame welvaart centraal staat:

(A) Economische activiteiten komen ten goede aan alle bewoners en gaan niet ten koste van de welvaart van toekomstige generaties en van mensen elders ter wereld.

(B) De ontwikkeling van ondernemerschap in het bijzonder van innovatieve en maatschappelijke bedrijven.

(C) De beëindiging van de uitstoot van CO₂op de kortst mogelijke termijn.

(D) Hergebruik van alle grondstoffen. 

(E) Bewoners voorbereiden op en behoeden voor (natuur)rampen.

Elke uitdaging wordt beschreven aan de hand van een aantal activiteiten. Waar mogelijk zijn deze voorzien van voorbeelden van digitale hulpmiddelen.

A. Economische activiteiten komen ten goede aan alle bewoners en gaan niet ten koste van de welvaart van toekomstige generaties en van mensen elders ter wereld.

• Streven naar volledige en volwaardige werkgelegenheid door bedrijven en instellingen en een minimumbeloning die werknemers in staat stelt om op volwaardige wijze aan de samenleving deel te nemen.

• Zorgdragen voor een breed aanbod van scholingsmogelijkheden, samen met kennisinstellingen en bedrijven, waarbij zowel beroepsvaardigheden als brede ontplooiing tot hun recht komen.

Gepersonaliseerd onderwijs op basis van persoonlijke gegevens over leerdoelen en reeds verworven kennis. College for America van de Southern New Hampshire University (60.000studenten).  Western Governors University (70.000 studenten). http://www.christenseninstitute.org/wp-content/uploads/2017/02/College-transformed.pdf

• Voortbrengen van de best mogelijke producten en diensten. Dit geldt ook voor de gemeentelijke overheid zelf.

Digitalisering van procesautomatisering. CityGrowth  https://citygro.ws/ Tomi  https://tomiworld.com/

B. De ontwikkeling van ondernemerschap in het bijzonder van innovatieve en maatschappelijke bedrijven.

• Beschikbaar stellen van volop ruimte voor startups, inclusief incubators en andere vormen van ondersteuning.

• Verlenen van faciliteiten op het gebied van huisvesting, energie, personeel en overheidscontracten aan bedrijven die bewust de status van maatschappelijke onderneming (B-corporation) kiezen.

• Aangaan van onderlinge samenwerking door bedrijven en (kennis)instellingen.

Plaatselijke platforms die samenwerking tussen bedrijven en instellingenondersteunen. New Makeit http://www.newmakeit.com/

C. De beëindiging van de uitstoot van CO₂ op de kortst mogelijke termijn.

• Zo snel mogelijk overgaan op veilige alternatieven voor koolstofhoudende brand- en grondstoffen door gemeentelijke overheid, bedrijven en instellingen. Dit geldt voor de hele supply-chain.

• (Ver)bouwen van energie-neutrale huizen en gebouwen.

• Aandringen op een afdoende belasting van CO₂-uitstoot.

• Aanleg van smart gridsvoor een soepele afstemming van grootschalige en kleinschalige energievoorziening.

Software ter ondersteuning van smart grid technologie. Envelio Intelligent Grid Platform (IGP)  http://envelio.com/  Automatische aanpassing van prijs voor elektriciteit om vraag in piek- en dalperioden te beïnvloeden. City-zen: smart grid in Amsterdam Nieuw West  http://www.cityzen-smartcity.eu/end-2-end-smartification/

• Hergebruik van alle grondstoffen. 

D. Hoogwaardig hergebruiken van alle (bouw)materialen

• Stimuleren van kleinschalige faciliteiten voor delen en verkoop van gebruikte spullen mede door deze te repareren en schoon te maken.

• Mogelijk maken van drastische afname van de hoeveelheid afval als gevolg van circulair gebruik van materialen en producten en het delen van goederen. Het feit dat steeds meer goederen worden aangeboden als dienst draagt hieraan bij.

Digitale verrekening van afvalverwijdering, inclusief feedback aan gebruikers. SmartUp Cities  https://www.smartupcities.com/  Sensoren bepalen of vuilcontainers vol zijn en programma optimaliseert vervolgens de route voor ophalen van vuilnis. GreenQ’s  https://greenq.gq/

E. Voorkomen van en voorbereiden op (natuur)rampen.

• Toezien op de kwaliteit van dammen, dijken, waterkeringen en bruggen.

• Nauwgezet bijhouden van de invloed van activiteiten binnen de gemeentegrenzen op de omliggende (kwetsbare) natuur.

• Beperking van risico’s voortvloeiend uit luchtvaart, industriële activiteiten, wegen en spoorwegen, samen met andere overheden

Bekorting van de tijd die nodig is voor hulpverleners om de plaats des onheils te bereiken. Fire plan  http://www.fireplan.de/de/startseite.html

• Gebruik van sensoren en kunstmatige intelligentie om op de dreiging van natuurrampen te anticiperen.

Alerts voor naderende natuurrampen, zoals orkanen, aardbevingen, overstromingen en bosbranden. Smart Rainfall System http://www.artys.it/

• Voorbereiden van burgers en hulpverlenende instanties op mogelijke (natuurrampen)

Rechtvaardigheid en gelijkwaardigheid

Hieronder komen vijf uitdagingen aan de orde waarbij rechtvaardigheid en gelijkwaardigheid centraal staan:

(F) Gelijktijdig versterken van sociale cohesie en diversiteit.

(G) Funderen van de legitimiteit van het bestuur op draagvlak bij de bevolking. 

(H) Mogelijk maken van directe deelname van grote groepen burgers aan de besluitvorming.

(I) Bewoners spelen een belangrijke rol bij de inrichting van de leefruimte. 

(J) De stad is in alle opzichten een veilige plaats om te leven en te werken.

Elke uitdaging wordt beschreven aan de hand van een aantal activiteiten. Waar mogelijk bevatten deze voorbeelden van digitale hulpmiddelen.

F. Gelijktijdig versterken van sociale cohesie en diversiteit.

• Veiligstellen van de gewenste mate van autonomie voor haar burgers en de daarmee samenhangende diversiteit van uitingsvormen, zo lang deze geen bedreiging vormt voor het samenleven van alle betrokkenen.

• Als uitgangspunt hanteren van zelfredzaamheid en eigen verantwoordelijkheid van burgers én deze daartoe in staat te stellen. Tegelijkertijd is er ‘bijstand’ voor degenen die hiertoe (tijdelijk) niet in staat zijn.

Online platform voor de oplossing van conflicten van beperkte omvang in plaats van een beroep te doen op de rechter. Matterhorn  https://getmatterhorn.com/

G.Funderen van de legitimiteit van het bestuur op draagvlak bij de bevolking. 

• Concretiseren van beleid in een beperkt aantal samenhangende plannen. Deze geven de richting voor de lange termijn, monden uit in actieplannen voor de korte termijn en worden jaarlijks aangepast.

• Totstandbrenging van hechte samenwerking tussen medewerkers van de gemeente en externe partijen bij de uitvoering en zo detaillering van plannen.

H. Mogelijk maken van directe deelname van grote groepen burgers aan de besluitvorming. 

• Kennisnemen van opvattingen in de samenleving, de politiek en bij medewerkers van de gemeente bij de ontwikkeling van plannen. 

• In staat stellen van maatschappelijke groepen, buurt- en wijkbewoners om zelf bepaalde taken.

Toepassingen die betrokkenheid van burgers bij het openbaar bestuur mogelijk maken, variërend van melding van defecte straatverlichting en stellingname inzake politieke beslissingen onder andere met betrekking tot de begroting. Mi Ciudad https://goo.gl/BGaNxF

• Toepassing van methoden als participative budgetting(stemmen over de besteding van een deel van het budget) en deliberative polling(zich uitspreken over onderdelen van beleid) 

• Inzetten van digitale hulpmiddelen om een grote groep burgers te horen.

Simulaties van werkelijkheid, gebaseerd op actuele en historische data om realistische reacties te verkrijgen. The Digital Twin https://goo.gl/LV8Q72

I. Bewoners spelen een belangrijke rol bij de inrichting van de leefruimte. 

• Toekennen van een belangrijke rol aan (toekomstige) bewoners bij het ontwerp van nieuwe wijken en de inrichting daarvan.

• Faciliteren van gemeenschapsactiviteiten in alle buurten en wijken, ook als dat gepaard gaat met een zekere ‘rommeligheid’.

Plaatselijke platformen waarmee buurtbewoners onderling contact kunnen zoeken. Mijnbuurhttps://www.mijnbuur.nl/ Eventz.today City Platform  https://www.eventz.international/

• Bevorderen en ondersteunen van buurtgebonden energiecoöperaties. 

J. De stad is in alle opzichten een veilige plaats om te leven en te werken.

• Voorwaarden scheppen dat burgers zich veilig voelen en veilig zijn, ongeacht hun leeftijd, etnische en religieuze achtergrond en seksuele geaardheid.

• Hanteren van veiligheid als belangrijkste uitgangspunt voor verkeersbeleid, onder meer door verantwoordel weggebruik, scheiden van verkeerssoorten en aanpassing van de snelheid. 

• Gebruik van digitale hulpmiddelen, data en kunstmatige intelligentie door handhavingsinstanties met inachtneming van de wetgeving inzake privacy.

Voorspellen van tijden en plaatsen waar misdaden zullen plaatsvinden met grote precisie door analyse van big data, inclusief monitoren sociale media).  CrimeRadar https://rio.crimeradar.org

Welzijn en leefbaarheid

Hieronder komen de zes stedelijke uitdagingen aan de orde die bijdragen aan welzijn en leefbaarheid.

(K) Steden zijn een gezonde plaats om te leven.

(L) Diversiteit aan betaalbare woonmogelijkheden, verspreid over het gehele stedelijke gebied. 

(M) Menging van functies over het gehele stedelijke gebied. 

(N) De aantrekkelijkheid van centra en subcentra voor wonen, winkelen, werken en recreëren.

(O) Ontwikkeling van stedelijk vervoer in samenhang met verbeteren van leefbaarheid. 

(P) Beschikbaarheid van aantrekkelijke vervoersoplossingen als alternatief voor gebruik van een eigen auto. 

Elke uitdaging wordt beschreven aan de hand van een aantal activiteiten. Waar mogelijk voorzien van voorbeelden van beschikbare digitale hulpmiddelen.

K. Steden zijn een gezonde plaats om te leven.

• Voorzien in veel groen, verdeeld over grote en kleine parken, maar ook door middel van beplanting van straten en ‘tiny woods’.

• Meten, beperken en doen verdwijnen van de uitstoot van schadelijke stoffen door bedrijven en autoverkeer.

Sensoren om de aard en de hoeveelheid schadelijke stoffen in de lucht te meten en via een gedetailleerde kaart zichtbaar te maken. Polisensio https://polisens.io/

• Zorg dragen voor de beschikbaarheid van hoogwaardige voorzieningen op het gebied van gezondheidszorg, bestaande uit zelfzorg, eerste- en tweedelijnsvoorzieningen.

Op afstand bewaken van gezondheidsgegevens van patiënten en op basis van uitgebreide gegevens adviseren inzake gedrag en medicatie. Personal Health Record OS(phrOS) https://phros.io/

• Garanderen van kwalitatief goed drinkwater en ontwikkelen van afzonderlijk netwerk voor verbruikswater.

Op afstand toezichthouden op de kwaliteit van (drink)waterleiding met behulp van sensors en van de waterdruk, mede om lekkages op te sporen en te kunnen verhelpen. LeakNet  https://www.quensus.com/

• Opname van rioleringsstelsel in kringloop.

Rioleringssysteem dat ‘zwart water’ plaatselijk verwerkt met het oog op de terugwinning van energie en mineralen. Neighborhood bio refinery project http://www.cityzen-smartcity.eu/neighbourhood-bio-refinery-producing-nutrients-and-heat-from-waste/

• Verwerven van meer inzicht in de rechtstreekse relatie tussen de inrichting van de leefomgeving en het welzijn en geluk van de bevolking.

Weergave van het ervaren niveau van welbevinden en hulpmiddelen om dit te verbeteren op basis van data met betrekking tot gezin en vrienden, thuis, vrije tijd, professionele ontwikkeling, liefde en geld. HappinessPlay https://www.happinessplay.com/

L. Diversiteit aan betaalbare woonmogelijkheden, verspreid over het gehele stedelijke gebied. 

• Verplicht stellen dat woningen uitsluitend en nagenoeg het gehele jaar worden bewoond door de eigenaar of de huurder om betaalbaarheid te bevorderen en speculatie tegen te gaan.

• In het kader van een bouwvergunning, maken van bindende afspraken over de bandbreedtes waarbinnen de huur en de verkoopprijs zich binnen een reeks van jaren mogen ontwikkelen.

• Realiseren van een aantrekkelijke leefomgeving voor alle te bouwen en te renoveren woningen, bijvoorbeeld speelgelegenheid en groen op loopafstand en winkelvoorzieningen fietsafstand).

• Voorkomen van dominantie op wijkniveau van één bepaald type woningen, noch qua bouwwijze (hoog- versus laagbouw) noch qua sociale stratificatie.

• Experimenteren met duurzame houtbouw, flexibele modulaire gebouwen, aanleg van ondergrondse tunnels voor aan- en afvoer en andere bouwkundige innovaties. 

• Stellen van eisen op het gebied van isolatie, energieverbruik en duurzaamheid bij nieuwbouw en renovatie.

M. Menging van functies over het gehele stedelijke gebied.

• Ontwikkeling van steden concentreren binnen de ruimte die thans beschikbaar is om zo de directe omgeving te ontzien. Dit betekent maximaal benutten van de mogelijkheden om te verdichten met behoud en versterking van de kwaliteit van de openbare ruimte.

• Vermijden van concentratie van winkels en bedrijven die meer toestroom van auto’s opwekken dan het bestaande wegennet kan verwerken. 

• Versterken van de banden met het omliggende platteland, door dit sterker te betrekken bij de levering van voedingsmiddelen en energie.

N. De aantrekkelijkheid van centra en subcentra voor wonen, winkelen, werken en recreëren.

• Verschuiven van het primaat van het autoverkeer naar een dominante rol voor voetgangers, fietsers, openbaar en andere vormen van gedeeld vervoer.

• Versterken van een hoogwaardige verblijfsfunctie door samenwerking tussen architecten, kunstenaars en burgers.

• Behoud van erfgoed en ruimte bieden voor kunst, parken en bijzondere architectuur. 

• Voorkomen van hinderlijke dominantie van enkele functies, zoals toerisme en grootschalige evenementen.

• Versterken van de woonfunctie, in het bijzonder door de aanwezigheid van betaalbare woningen voor hen die graag in (sub)centra wonen.

• Vermijden van de bouw van speculatieobjecten. 

• Beperken van zowel oppervlak als huurprijs van winkelvoorzieningen in verband met de groei van ‘Internet shoppen’.

O. Ontwikkeling van stedelijk vervoer als onderdeel van een leefbaar stadsmilieu. 

• Hanteren van prijsmechanisme om de keuze van vervoermiddelen te stimuleren dan wel te ontmoedigen.

• Afbouwen van mogelijkheid om te parkeren voor de deur, in het bijzonder in stedelijke gebieden met een dichte bebouwing. 

• Scheiden van verkeerssoorten. Waar dat niet kan, passen snellere verkeersdeelnemers hun gedrag aan degenen die zich langzamer bewegen aan. 

• Dynamisch verkeersregulatiesysteem om veiligheid te vergroten en lawaai en uitstoot van CO₂te verminderen.

Verbetering van de doorstroming van het verkeer met behulp van verkeerslichten en regulering van de snelheid evenals het reguleren van voorrang voor hulpdiensten en openbaar vervoer Lublin Traffic Management System https://goo.gl/W69ewW  Intelligente navigatiesystemen die op real-time basis filevorming doorgeven en alternatieven berekenen en tevens naar een beschikbare parkeerplaats kunnen verwijzen in de buurt van de gekozen bestemmingWaze https://goo.gl/Ftoi2B

P. Beschikbaarheid van aantrekkelijke vervoersoplossingen als alternatief voor gebruik van een eigen auto 

• Zichtbaar maken van alle beschikbare vervoersopties tussen twee punten met behulp van een real-time informatiesysteem, inclusief vertrektijden en duur van de reis en mogelijkheden om vervoersopties te reserveren en te betalen.

Directe informatie over prijzen, tijden en beschikbaarheid van alle beschikbare vormen van vervoer en waarmee gebruikers deze tevens kunnen betalen. Moovel https://www.moovel-transit.com/ Citymapper https://citymapper.com/

• Voorzien in gerieflijk, schoon, betaalbaar en veilig massatransport om op efficiënte wijze grote reizigersstromen te accommoderen.

• Voorzien in micro-transit in minder druk bevolkte delen van het stedelijke gebied en het aanpalende platteland.

Vraag-gestuurde vormen van micro-transit met vaste routen en/of vaste halten, dan wel door bewoners georganiseerd gezamenlijk transport met bijbehorend reserveringssysteem met behulp van smart phone.  GoKid https://gokid.mobi/

• Mogelijk maken van (gedeeld) vervoer naar elke bestemming op elk gewenst tijdstip.

• Reguleren en faciliteren van deelfietsen en –steps.

Op elk moment kunnen oproepen van een (gedeeld) vervoersmiddel (taxi, minibus) waardoor tevens de capaciteit van de beschikbare transportmiddelen kan worden geoptimaliseerd. Shotl https://shotl.com/

Software voor gebruikers en exploitanten van fietsen of steps met of zonder dock. Mobilock https://www.mobilock.nl/

Digitale technologie

Hierna komen de vier uitdagingen aan de orde waarin digitale technologie een centrale rol speelt.

(Q) De aanwezigheid voor alle burgers van mogelijkheden tot digitale communicatie.

(R) Zorgdragen voor veilig Internet.

(S) Datamanagement.

(T) Bescherming privacy.

Elke uitdaging wordt beschreven aan de hand van een aantal activiteiten. Waar mogelijk bevatten deze voorbeelden van digitale hulpmiddelen.

Q. De aanwezigheid voor alle burgers van mogelijkheden tot digitale communicatie.

• De voor snel internet vereiste (kabel)voorzieningen horen tot de openbare infrastructuur en staan ter beschikking aan verschillende aanbieders.

• Steden beschikken over een chief technology officerdie handelend vanuit de belangen van burgers een interface vormt tussen het gemeentebestuur en technologiebedrijven die hun diensten aanbieden.

• Gemeenten voeren een actief beleid om zinvolle vormen van digitalisering, kunstmatige intelligentie en automatisering te stimuleren, gepaard aan uitbreiding van persoonsgebonden dienstverlening om zodoende gevarieerde en uitdagende werkgelegenheid in stand te houden.

• Toestaan van autonome voertuigen is gerelateerd aan de beschikbaarheid van zinvolle banen voor voormalige professionele chauffeurs. Technologiebedrijven hebben hier een eigen verantwoordelijkheid.

R. Zorgdragen voor veilig Internet

• Alle apparatuur die aan het Internet wordt verbonden heeft een speciaal cyberkeurmerk dat een vast te stellen niveau van beveiliging garandeert.

• Aanbieders van (openbare) wifi zijn verantwoordelijk voor de veiligheid van het gebruik daarvan.

• Bedrijven en organisaties die nalatig zijn op de bescherming van hun hardware, software en data kunnen aansprakelijk worden gesteld voor de schade die internetcriminelen bij derden veroorzaken.

• Bestrijden en voorkomen van cybercriminaliteit heeft hoge prioriteit.

S. Datamanagement

• Gebruiken van open source software om ‘lock in’ te voorkomen door afhankelijkheid van leveranciers. 

• Uitsluitend samenwerken met bedrijven die de regels op het gebied van datagebruik en transparantie van software onderschrijven. 

Regelgeving met betrekking tot gebruik van data. TADA, manifest voor datagebruik www.tada.city  Integratieve software om verschillende applicaties en hardware- toepassingen af te stemmen. The Living PlanIT UOS http://www.living-planit.com/

T. Bescherming privacy

• Nalaten van onnodig bespieden van burgers en waarborgen van hun privacy (‘privacy by default’)

Eigenlijk gebruik van software veiligstellen, beschermen van persoonlijke informatie tegen ongewenst gebruik door indringers en garanderen privacy.  DECODE   https://decodeproject.eu/

• Bezit van zeggenschap van burgers over eigen data en verbod op ongevraagd verzamelen (‘mining’) van data.

• Openbaar maken van data verzameld door sensoren in de openbare ruimte.

De verzameling en openbaarmaking van gegevens die met sensoren zijn verzameld ten behoeve van burgers, bedrijven en instellingen. DataBroker https://databrokerdao.com/

• Toegang voor alle burgers tot de gegevens die overheden, bedrijven en instellingen over hen verzamelen

De beschikbaarheid van gegevens over de publieke ruimte. data.amsterdam.nl https://data.amsterdam.nl/ CitySDKhttps://citysdk.waag.org/

• Het ongeoorloofd gebruik van data over burgers en bedrijven is strafbaar, voor zover de wet dit niet anders regelt.

Enkele bronnen

Bij de beschrijving van de stedelijke uitdagingen is een groot aantal bronnen gebruikt. Ik noem er enkele: 

• Het VN-rapport New Urban Agenda, Habitat 3^[2]en de omgevingswet en alle discussie eromheen^[3], in het bijzonder het ‘Kabinetsperspectief Nationale Omgevingsvisie^[4]. Beide bronnen geven een beeld van te verwachten en wenselijke ontwikkelingen van de stedelijke omgeving. 
• De recente studie van McKinsey: Smart Cities: Digital solutions for a more livable future^[5]en de publicatie Smart & leefbaarvan de Future City Foundation^[6]. Beide beschrijven hoe digitale connectiviteit de overige kernwaarden kan ondersteunen. De Smart city solution databasebevat honderden concrete voorbeelden daarvan^[7]. Het rapport Data driven cities^[8]van het World Economic Forum biedt aansprekende voorbeelden van datagebruik.
• Het WRR-rapport Vertrouwen in burgers(2012)^[9]biedt uitdagende aanknopingspunten om de het democratisch gehalte van de stad verder te ontwikkelen. 
• Voor de ontwikkeling van de leefbaarheid van steden in de VS is de website Smart Growth America^[10]van betekenis. De website Participatory City^[11]geeft een inspirerend inzicht in de manier waarop samenwerking op buurtniveau kan leiden tot verbetering van de leefbaarheid.

---

^[1]Zie bijvoorbeeld ‘De smart city idee’, een e-boek met 24 opstellen over smart cities. Je kunt dit hier gratis downloaden: https://www.dropbox.com/s/k03uilw32un3mp0/2018%2008%2025%20De%20smart%20city%20idee.pdf

^[2]http://habitat3.org/wp-content/uploads/NUA-English.pdf

^[3]https://www.omgevingswetportaal.nl/wet-en-regelgeving/voortgang-wet–en-regelgeving

^[4]https://www.rijksoverheid.nl/onderwerpen/omgevingswet/documenten/rapporten/2018/10/05/kabinetsperspectief-novi

^[5]https://www.mckinsey.com/~/media/mckinsey/industries/capital%20projects%20and%20infrastructure/our%20insights/smart%20cities%20digital%20solutions%20for%20a%20more%20livable%20future/mgi-smart-cities-full-report.ashx

^[6]http://future-city.nl/wp-content/uploads/smartenleefbaar.pdf

^[7]https://www.beesmart.city

^[8]http://www3.weforum.org/docs/Top20_Global_Data_Stories_report_2017.pdf

^[9]http://www.wrr.nl/actueel/nieuwsbericht/article/vertrouwen-in-burgers-1/

^[10]https://smartgrowthamerica.org

^[11]http://www.participatorycity.org