De 24ste aflevering in een reeks van 25 posts over leefomgevingskwaliteit gaat over het effect van burgerparticipatie op de kwaliteit van leefomgeving, zoals burgers die ervaren.
Versterken van de lokale democratie
Democratisering wordt vaak gezien als een besluitvormingsproces waarin ‘het volk’ zijn wil uitspreekt en waarvan de overheid het resultaat uitvoert. Een maal in de zoveel jaar stemmen en vervolgens een vooraf onvoorspelbare coalitie van partijen het beleid laten maken en uitvoeren is wel de magerste vorm van democratie. Democratie kan langs twee lijnen meer inhoud krijgen: (1) grotere betrokkenheid bij de beleidsvorming en (2) meer autonomie bij de uitvoering van taken. De bovenstaande foto’s illustreren deze lijnen; ze tonen burgers die in enig stadium meedenken over het beleid, burgers die werken aan de uitvoering ervan en burgers die een behaald succes vieren.
Burgerforums
Alom klinkt de wens van veel burgers voor grotere betrokkenheid bij de politieke besluitvorming op alle niveaus. Daarbij valt te denken aan referenda en volksvergaderingen, zoals die nog steeds in Zwitserse gemeenten plaatsvinden. Maar voor uitwisseling van standpunten laat staan discussie daarover is hier weinig ruimte. In zijn boek Tegen verkiezingen (2013) stelt de Vlaamse politicoloog David van Reybrouck voor vertegenwoordigers aan te stellen op basis van gewogen loting.
In Nederland zijn inmiddels ook verschillende voorbeelden. In de meeste gevallen was de acceptatie van de resultaten door de gevestigde politiek, de gekozen volksvertegenwoordigers in het bijzonder, het grootste knelpunt. Een commissie onder leiding van de helaas overleden Alex Brenninkmeijer heeft zich in een advies aan de Tweede Kamer positief uitgesproken over de rol van burgerfora bij het klimaatbeleid. Vorig jaar heeft in Amsterdam een miniburgerberaad plaatsgevonden ook onder leiding van Alex Brenninkmeijer over de concrete vraag hoe Amsterdam de energietransitie kan versnellen.
Autonomie
De ultieme stap richting democratisering is autonomie: Bewoners beslissen dan niet alleen over bijvoorbeeld speelgelegenheid in hun wijk, ze zorgen er ook voor dat die er komt, deels met financiële steun van de gemeente. Vaak is het recht daartoe formeel vastgelegd in het right to challenge. Bijvoorbeeld een groep bewoners toont dan aan een voorheen gemeentelijke taak beter en vaak ook goedkoper zelf te kunnen uitvoer. Hiermee wordt op de participatieladder een significante slag gemaakt van meepraten naar autonomie.
Commons
In Italië heeft dit proces een hoge vlucht heeft genomen. De stad Bologna is een bolwerk van stedelijke commons. Burgers worden ontwerpers, managers en gebruikers van een deel van het gemeentelijke takenpakket. Aanleg van groene gebieden, een leegstaand huis ombouwen tot betaalbare eenheden voor studenten, ouderen of migranten, exploiteren van een minibusdienst, het schoonmaken en onderhouden van de stadsmuren, de herinrichting van delen van de openbare ruimte en nog veel meer.
Vanaf 2011 kunnen commons een formele status krijgen. Het belangrijkste instrument daarbij zijn samenwerkingspacts. In elk pact leggen stadsbestuur en de betrokken partijen (informele groepen, NGOs, scholen, bedrijven) afspraken vast over hun werkzaamheden, verantwoordelijkheden en bevoegdheden. Sinds de goedkeuring van de verordening zijn honderden pacten getekend. De stad draagt bij wat de burgers nodig hebben – geld, materiaal, huisvesting, advies – en de burgers stellen hun tijd, vaardigheid en organisatievermogen ter beschikking.
Van samen uitvoeren naar samen beslissen
De volgende typen ‘commons’ kunnen worden onderscheiden
Samenwerken: Burgers voeren projecten uit in de onmiddellijke leefomgeving, zoals het beheer van een gemeenschappelijke (groenten)tuin, het beheer over gezamenlijk te gebruiken gereedschappen, een buurtfeest. De activiteiten zijn een bron van ontplooiing voor de deelnemers en de sociale impact is groot
Overnemen van (gemeentelijke) taken: Burgers beheren collectieve voorzieningen, zoals een buurthuis of zelf een eerder gesloten zwembad. In Bologna hebben wijkbewoners in een leegstaande fabriek een muziekcentrum gesticht met financiële steun van de gemeente. De exploitatie gebeurt in eigen beheer.
Coöperatie: Hier is sprake van een (commerciële) activiteit, bijvoorbeeld een groep ondernemers die onder eigen verantwoordelijkheid een straat hieuw leven inblaast.
Zelfbestuur: De gemeente delegeert een aantal bestuurs- en beheerstaken aan de bewoners van een wijk, nadat deze een plan hebben gemaakt, bijvoorbeeld voor het onderhoud van het groen, het beheer van gezamenlijke voorzieningen, de exploitatie van kleinschalig busvervoer.
Begrotingsbeheer: In een groeiend aantal steden ontwikkelen burgers gezamenlijk voorstellen om een deel van het gemeentelijk budget te besteden.
De rol van de gemeente bij lokale initiatieven
Het succes van commons in Italië en ook op elders ter wereld – denk aan de Nederlandse energiecoöperaties – berust op het feit dat veel mensen samen met anderen iets willen doen, maar ook dat ze hierbij worden ondersteund en een beroep kunnen doen op de noodzakelijke middelen. In Rotterdam speelt zelforganisatie door de bewoners van wijken allang een belangrijke rol. De gemeente is slechts een van de ‘spelers’. Recent is gestart met het programma Wijkgestuurd werken.
De manier waarop ondersteuning wordt georganiseerd, is een belangrijke succesfactor. Het ’placemaking’-model, ontwikkeld in het Verenigd Koninkrijk, kan op grote schaal worden toegepast. In dit model hebben kleine onafhankelijke ondersteuningsteams op wijkniveau bewezen effectief te zijn.
HIER tref je verwijzingen aan naar de 25 bouwstenen voor leefomgevingskwaliteit die achtereenvolgens aan de orde komen. De al geposte bouwstenen kun je vanuit deze pagina benaderen.
Project 'De humane ruimte' 