Tag: kapitalisme

Het is de schuld van het kapitaal

Er zijn wetenschappelijke gronden te over voor de stelling dat het kapitalisme de oorzaak is van de meeste problemen in deze wereld. deze post noemt er twaalf.

Veel mensen zijn bezorgd over de wereld: Verandering van het klimaat, uitputting van hulpbronnen, ongelijkheid, terreur, gezondheid, een nieuwe koude oorlog. Over de oorzaken van deze problemen hoor je zelden duidelijke uitspraken. Te ingewikkeld of bedreigend misschien? Het antwoord is eenvoudig. Leen Jongewaard zong er in 1967 al over: Het is de schuld van het kapitaal.

 

Ik geef hieronder twaalf overwegingen, alle gebaseerd op wetenschappelijke inzichten, waarom het kapitalisme verantwoorelijk is voor de belangrijkste hedendaagse problemen in de wereld.

  1. Diepgewortelde geloof in de noodzaak van economische groei

Economische groei (toename van het bruto nationaal product) betekent dat een land meer verdient aan de producten en diensten die het levert en de handel die het drijft. Groei zegt niets over de maatschappelijke waarde van deze producten en diensten: Het kan gaan om wapens, steenkool, consumptiegoederen, hamburgers maar ook om geneesmiddelen, elektrische auto’s of gezonde voeding. Overheden en veel burgers geloven blindelings in het belang van ongerichte economische groei[1].

  1. Consumentisme overheerst de meeste aankopen

Bezit is tot statussymbool verworden en (over)consumptie tot gewoonte. Het lukt bedrijven wonderwel om de productie van rommel (goederen en diensten die snel slijten, onnodig zijn, ernstig vervuilen of de gezondheid bedreigen) op te voeren. Mensen gaan onverantwoorde leningen aan om hun honger naar bezit te stillen. De opkomende deeleconomie is inmiddels door multinationale ondernemingen geannexeerd, die er grof geld aan verdienen (Uber, Lyft, AirB&B)

Unknown

  1. De plundering van de aarde

Ongerichte economische groei en massaconsumptie zijn de belangrijkste oorzaken van de milieuproblematiek en de uitputting van alle natuurlijke hulpbronnen, de onbeperkte kap van bossen en het uitsterven van veel diersoorten. Voor fossiele brandstoffen zijn er alternatieven, voor veel andere grondstoffen niet. De plundering van de aarde is begonnen in de 16de eeuw met de diefstal van de onmetelijke goudvoorraden van Zuidamerikaanse beschavingen en daarna de totale ontwrichting van het sociale leven in alle continenten waar ontdekkingsreizigers neerstreken.

  1. Inkomensgroei is ongelijk verdeeld

De modale werknemer – wereldwijd – merkt weinig van economische groei. In ontwikkelde landen is de bestedingsruimte voor personen met een gemiddeld inkomen al decennia nauwelijks toengenomen. In de VS is deze gedaald. Het duidelijkst is dat in opkomende landen. Hier groeit nationaal inkomen harder dan waar ook, maar het grootste deel van de bevolking blijft leven in armoede en er ontstaat een puissant rijke en corrupte bovenlaag van politici en ondernemers. Deze groeiende ongelijkheid is een bron van onrust en draagt bij aan voor velen uitzichtloze emigratie, al betreft het vaak de best opgeleide bewoners[2].

screenshot

  1. Opkomst van fundamentalisme

Kritiek op de rijkdom en macht van ‘westerse’ landen en hun materialistische levensstijl ligt aan de basis van fundamentalistische Islamitische bewegingen. Deze zijn overigens zelf speelbal geworden van op geld en macht beluste leiders die vele, vooral islamische medeburgers in het onheil hebben gestort en haat hebben gezaaid bij miljoenen andere.

  1. Verloedering van het management

Het wordt voor beursgenoteerde ondernemingen steeds moeilijker om te investeren in duurzame producten en diensten. De aandeelhouders en vooral de steeds belangrijkere ‘venture capitalists’ willen maximale opbrengst op korte termijn[3]. Professionele managers worden verleid met hoge salarissen en bonussen om mee te werken aan de verkwanseling van het langetermijnbelang van waardevolle ondernemingen[4]. Wie weerstand biedt, krijgt het zwaar te voorduren. Recente voorbeelden zijn er genoeg[5].

screenshot kopie 2

  1. Effectenbeurs is ongeleid projectiel

De beurs zelf fungeert allang niet meer als barometer van de kwaliteit van ondernemingen[6]. Oorspronkelijk was de aanschaf van aandelen een blijk van vertrouwen in de koers van een bedrijf. Nu wordt de koers bepaald door strategisch gedrag van speculanten om op korte termijn (koers) winsten hoog dividend te behalen. Het meest verderfelijke hulpmiddel is ‘high frequency trading’ (HFT). Computers nemen met behulp van AI inkoop- en verkoopbeslissingen op basis van de kleinste koersschommelingen. Het effect van het streven naar winst op korte termijn is dat bedrijven zonder enige aanleiding aanzienlijke koersverliezen kunnen leiden, hetgeen de greep van de ‘venture capitalists’ op het management opnieuw sterker maakt.

  1. Systeem van banken is ontspoord

Dat de banken de kredietcrisis hebben veroorzaakt en dat deze alleen met veel belastinggeld van de burgers kon worden afgewend, lijkt vergeten[7]. Bankdirecties strijken weer bonussen op en als er ergens terughoudendheid wordt betracht, dan is dat bij het beschikbaar stellen van (goedkoop) investeringskapitaal. In essentie zijn de banken nog steeds hun missie vergeten, namelijk financiële dienstverlening.

  1. Bedrijven regisseren overheden

Tegenover internationaal opererende bedrijven kunnen of willen nationale overheden weinig beginnen. Om investeringen binnen te halen, strooien deze met belastingfaciliteiten. Ze zijn er mede schuldig aan dat veel bedrijven over hun gigantische winst nauwelijks belasting afdragen. In tegendeel; bedrijven die een goed verhaal opdissen over innovatie, kunnen royale subsidies tegenmoet zien.

images.jpeg

Veel beïnvloeding van politici door het internationale bedrijfsleven is voor de burger onzichtbaar. Deze varieert van lobbyactiviteiten, curruptie, steun aan misdadige praktijken (maffia) tot het meewerken aan opkomst en val van regimes. Veel politici ambiëren goedbetaalde banen in het bedrijfsleven en ze leggen zichzelf bewust of onbewust zelfcensuur op.

  1. Overheden schieten tekort bij de (her)verdeling van de welvaart

Overheden slagen er steeds minder in via belastingheffing en andere maatregelen maatschappelijke ongelijkheid te matigen. Met veel aplomp worden salarissen van de top in de publieke sector beperkt, maar de inkomens in de private sector, inclusief verderfelijke bonussen, kunnen ongeremd groeien. Veel energie wordt gestoken in symboolpolitiek, zoals de tot standkoming van codes voor corporate governance[8]. De overheid heeft evenmin invloed op de snel opkomende automatisering en robotisering, die desastreuze effecten op de werkgelegenheid zal heben[9]. Beleid over hoe hiermee om te gaan (herverdeling van werk en arbeidsloos inkomen) ontbreekt.

Unknown.jpeg

  1. De uitholling (‘commodificering’) van collectieve goederen en diensten

Overheden zijn overtuigd van de doelmatigheid van onbeperkte marktwerking. Het gevolg is dat ze organisaties die maatschappelijk waardevolle en onmisbare goederen en diensten produceren – vervoer, drinkwater, elektriciteit, gezondheidszorg en educatie – als bedrijven wensen te zien en behandelen. Erger nog is dat deze organisaties zichzelf ook als zodanig gaan zien. Er ontstaat een nieuwe markt, bijvoorbeeld waar gemeenten zorgtaken aanbesteden en ‘zorgondernemingen’ hun diensten aanbieden. De goedkoopste aanbieder krijgt doorgaans de opdracht gegund. De proces heeft een desastreus effect op de kwaliteit, ook al omdat de prestatienormen voor het personeel fors worden opgevoerd met als gevolg een massale uittocht van ervaren en bekwame krachten.

  1. Politieke blokvorming wordt steeds gevaarlijker

De wereld raakt steeds meer in de greep van machtsblokken. Aan de geestelijke gezondheid, laat staan de betrouwbaarheid van menig staatshoofd kan ernstig worden getwijfeld. Helaas kent elk machtsblok wel een aantal pathologische gevallen. Sterker, de historie laat zien dat politieke blokvorming zelf het product is van krankzinnige, megalomane en op macht beluste leiders. In de recente geschiedenis is gebleken dat bewapening en oorlogsdreiging een belangrijke bijdrage levert aan economische groei en technische ontwikkeling. Niemand minder dan Churchill wees al op de gevaren van het militair-industrieel complex. Deze zijn groter dan ooit. Voor een land als Nederland is lidmaatschap van de Navo een vanzelfsprekendheid. Waarom eigenlijk? Liggen stappen richting ontbinding van machtsblokken niet veel meer voor de hand?

images-2.jpeg

Hoezeer burgers zich ook zorgen maken over de problemen die de wereld bedreigen, massaal verzet is afwezig. Begrijpelijk, niemand wil zijn bestaanszekerheid op korte termijn op het spel zetten. In een volgende post inventariseer ik mogelijkheden voor een koerswijziging die radikaal is zonder de samenleving te ontwrichten.

[1] Het alternatief voor ‘ongerichte groei’ is selectieve groei, de productie van goederen en diensten die bijdragen aan welzijn, welbevinden en milieu: http://wp.me/p32hqY-XB

[2] De zogeheten olifantscurse illustreert overduidelijk de ongelijke verdeling van de economische groei: http://wp.me/p32hqY-11d

[3] Waarom de gerichtheid op maximaliseren van aandeelhouderswaarde rampzalig is voor de continuïteit van bedrijven: http://wp.me/p32hqY-4S

[4] De gekte rond het inkomen van ceo’s en waarom de hoogte van dit inkomen niet in verhouding staat tot ervaring en competentie: http://wp.me/p32hqY-8i

[5] Zie voor een aantal voorbeelden: http://wp.me/p32hqY-1hW

[6] Hoe de beurs haar betekenis heeft verloren en welke gevaarlijke gevolgen dit heeft: http://wp.me/p32hqY-eD

[7] De rol van de banken bij het ontstaan van de kredietcrisis: http://wp.me/p32hqY-6x

[8] De zin en de onzin van codes voor corporate governance: http://wp.me/p32hqY-TE

[9] De verwachte gevolgen van automatisering en ronotisering op middellange termijn: http://wp.me/p32hqY-6L

De bazen voorbij…..

Mijn laatste post ‘Ontbazen moet!’ ging over de ideologie van het managerialisme: De wijd verbreide opvatting dat het bedrijfsresultaat in de eerste plaats afhangt van de kwaliteit van het management. Ik stelde daar twee feiten tegenover:

  • Een groot aantal organisaties met duurbetaalde managers functioneert helemaal niet goed.
  • Het innovatieve vermogen van organisaties is gebaat bij meer autonomie en zeggenschap van medewerkers maar managers frustreren dit.
Managers; een klasse apart?

Om het verschijnsel management beter te begrijpen moeten we onze tijdshorizon verbreden. Door de eeuwen heeft de feitelijke macht in Europa gelegen bij de elite. Aanvankelijk bestond deze groep vooral uit de geestelijkheid en de adel, later voegde zich hierbij de dankzij de koloniale handel rijk geworden kooplieden. Hoge militairen en een enkele wetenschapper en kunstenaar vonden eveneens aansluiting. Deze groep verdeelde de belangrijkste bestuurlijke functies en lette er goed op dat geen van de leden iets tekort kwam.

De elite poseert
De elite poseert

De industriële revolutie vormde een belangrijke voedingsbodem voor de opkomst van het ondernemerschap. Opnieuw werd veel rijkdom geaccumuleerd, soms met het familiebezit als inzet, soms door hard te werken en meestal met een hoop geluk. Succesvolle ondernemers werden – zij het met de nodige aarzeling – toegelaten tot de elite en verwierven hierdoor invloed op wat er in het land gebeurde.

Geleidelijk droegen de eigenaren van de nieuwe industriële bedrijven de zeggenschap over aan professionele managers. In het begin was management een professie, maar naarmate het eigendom van bedrijven minder persoonsgebonden raakte, werd de rol van het management belangrijker. Topmanagers namen de posities van de ‘captains of industry’ in de elite over. Zij eisten – net als de eigenaren dat hadden gedaan – een aandeel in de opbrengst van die steeds groter en machtiger wordende bedrijven.

De elite is tot de dag van vandaag een informele groep gebleven die elkaar topposities toespeelt en ervoor zorgt dat het de leden aan niets ontbreekt. Zij oefent nog steeds een hoge mate van invloed uit op hetgeen op de wereld gebeurt.

Het managerialisme kent twee belangrijke uitgangspunten: winstmaximalisatie en ‘being in control’. Economie en bedrijfskunde hebben een verfijnd instrumentarium ontwikkeld om deze uitgangspunten te realiseren zonder de ideologische lading ervan te expliciteren of zich daar zelfs nog van bewust te zijn. Deze die uitgangspunten kunnen echter even goed worden omgekeerd: Winstmaximalisatie is dan het instrument waarmee de elite zich verrijkt en ‘controlling’ is het systeem waarmee managers hun aanwezigheid rechtvaardigen. Voor de plausibiliteit van deze zienswijzen is de nodige evidentie.

Het is economen en bedrijfskundigen die vanuit deze ‘alternatieve’ zienswijzen werken door de vakbroeders nooit makkelijk gemaakt. Daarom is er veel minder kennis van hoe economische ontwikkeling, rechtvaardige verdeling en duurzaamheid verenigd kunnen worden dan van de manier waarop bedrijven de fiscale wetgeving kunnen ontduiken of vermijden. We weten ook nog weinig over hoe werknemers persoonlijke ontplooiing en samenwerking binnen de besturing van organisaties kunnen verenigen. We weten daarentegen veel meer van competentiemanagement, prestatiemeting en variabele beloning en alle andere manieren waarmee het management ‘in control’ probeert te blijven.

Een nieuwe economie?

Het bovenstaande maakt duidelijk dat ‘ontbazen’ niet makkelijk zal gaan. Het hogere management en in zijn kielzog de lagere echelons zullen hun lucratieve posities in bedrijven en organisaties en hun informele lidmaatschap van de elite niet zo maar prijsgeven en de economische en bedrijfswetenschappen helpen hen daarbij. Ik zie echter andere krachten aan het werk.

all-is-an-illusion
all-is-an-illusion

In welvarende landen is een overduidelijke beweging die het gehad heeft met consumentisme, winstmaximalisatie en betutteling. Veel burgers hebben er genoeg van om voortdurend waakzaam te moeten zijn op de kwaliteit van het voedsel. Zij zien banen verdwijnen als sneeuw voor de zon, dankzij veelgeprezen innovaties. Werkomstandigheden verslechteren als gevolg van steeds hogere productiviteitseisen en aanhoudende reorganisaties. De CO2-uitstoot wordt voorlopig alleen maar groter, de congestie in het verkeer houdt aan en huisvesting is voor jongeren onbereikbaar. Maatschappelijke tegenstellingen in zowel economisch als sociaal opzicht nemen toe.

In reactie hierop stellen steeds meer (jonge) mensen de kwaliteit van het leven voorop en zij denken bij groei vooral aan welzijn.

Een groot deel van deze jongeren is ondernemend. Zij gaan niet in de eerste plaats voor de winst: De wens om een bedrijf op te bouwen dat goed is voor medemens en natuur op langere termijn komt vóór geldelijk gewin op korte termijn. Deze snel groeiende groep ondernemers zal samen met een groeiende groep consumenten de contouren van nieuwe werk- en consumptiepatronen uitvinden. Gelukkig is er ook een groeiende groep ‘gevestigde managers’ en eigenaren van familiebedrijven die in deze beweging meegaat.

Het perspectief is dat bedrijven maatschappelijke ondernemingen worden die ook zorgtaken van overheden overnemen, dat zelforganisatie de rol van management vermindert en verandert en dat afstemming in netwerken tot nieuwe marktplaatsen leidt voor goederen en diensten.

In deze ontwikkeling verliest de ‘oude economie’ haar betekenis. Dat geldt ook voor de wetenschap die de gedragsregels van de oude economie dicteerde. Het is verleidelijk om te spreken van nieuwe economische en bedrijfswetenschappen die uitgangspunten van winstmaximalisatie en ‘control’ verruilen voor premissen van kwaliteit, duurzaamheid, zelfbestuur en welbevinden. Beter is echter om wetenschappelijke reflectie van meet af aan te laten plaatsvinden in een breed interdisciplinair perspectief ver van de verkokerde structuren van de huidige wetenschappelijke disciplines.

In mijn laatste post in de reeks ‘ontbazen’ ga ik dieper in op wat de ‘nieuwe economie’ voor wetenschap en opleiding betekent met de titel “Van management- naar arbeidswetenschappen”

 

Ontbazen moet!

Mijn posts ‘Ontbazen’ en ‘Ontbazen. Hoe?’ waren een pleidooi voor vergroting van zeggenschap van werknemers. De rol van het management zou moeten verminderen en veranderen. Met de stelling ‘Ontbazen moet!’ kies ik een andere invalshoek: Managerialisme[1] verziekt de arbeidsverhoudingen, remt innovatie en kost steeds meer geld.

Kenmerkend voor managerialisme is dat de prestaties van bedrijven en organisaties afhankelijk worden beschouwd van de kwaliteit van het management[2]. Managers beschikken over strategisch inzicht, kennen de verschillende disciplines van de organisatie en weten hoe ze hun medewerkers moeten aansturen, ondersteunen en motiveren. De doorslaggevend geachte bijdrage aan het genereren van winst rechtvaardigt daarom de status en de hoogte van de salariëring van managers. Het is de vraag of werknemers dat ook zo zien.

In 2012 publiceerde Michelle McQuaid in haar “Boss Study” schrikbarende cijfers over hoe werknemers in de VS aankijken tegen hun leidinggevenden[3]:

  • fuck your manager64% is ongelukkig met de huidige baan en de grote meerderheid hiervan wijt dit aan de direct leidinggevende.
  • 46% van alle werknemers beschrijft zijn of haar positie in termen van niet gewaardeerd, niet-geïnspireerd, verveeld, ellendig en eenzaam.
  • 60% van alle werknemers denkt beter te presteren bij een andere leidinggevende.
  • 70% van alle weknemers denkt gelukkiger te zijn met een andere leidinggevende (80% voor de leeftijdsgroep van 20 – 30 jaar).
  • 70% van jongere werknemers (20 – 30 jaar) voert fysieke klachten terug op de verhoudingen met de leidinggevende. Bij ouderen is dit 40%.

De meeste werknemers in de VS zijn niet echt onder de indruk zijn van de kwaliteiten van leidinggevenden. Bovendien heeft McQuaid becijferd dat de slechte relatie tussen werknemers en leidinggevenden per jaar leidt tot een productievermindering van ongeveer $360 miljard.

De Boss Study van McQuaid ging over de direct leidinggevenden. Dit roept de vraag op hoe het met de top van de piramide is gesteld. Daar zetelen de hoogst betaalde bazen en verwacht mag worden dat bij uitstek hun superieure kwaliteiten van doorslaggevend belang zijn voor de winstgevendheid van het bedrijfsleven.

boosted bailedout or bustedIn 2013 publiceerde het Institute for Policy Studies een rapport met de veelzeggende titel: Bailed Out, Boosted & Busted[4]. Dit onderzoek richtte zich op de 25 best betaalde CEO’s in 20 opeenvolgende jaren, in totaal 247 mannen en 4 vrouwen. Zij hebben samen $19 miljard aan inkomsten geïncasseerd. De bazen van Oracle ($1,8 miljard) , Citigroup (%1,5 miljard) en Disney ($1,4 miljard) waren het meest succesvol, althans als het om hun eigen beloning gaat.

Met de bedrijven waar deze grootverdieners werkten ging het aanzienlijk minder goed.

  • 22% is in de afgelopen 20 jaar failliet gegaan of kon overleven dankzij $258 miljard staatssteun. Grootverdiener Weill van de Citygroup heeft achteraf toegegeven dat zijn bank in de periode voor de crisis hoogst onverantwoord is omgegaan met investeringen
  • In 8% van de bedrijven werd de CEO wegens slecht functioneren ontslagen en ontving daarbij een gouden handdruk van gemiddeld $48 miljoen (Eckhard Pfeiffer van Compaq wist zelfs 416 miljoen te bemachtigen).
  • In 8% van de bedrijven werd de CEO niet alleen ontslagen, maar ook vervolgd wegens frauduleuze handelingen, hetgeen in veel gevallen tot gevolg had dat de betrokken bedrijven aanzienlijke schedevergoeding eisten van de betrokken CEO’s.

In 38% van alle bedrijven was dus sprake van evident wanbeleid. Daarmee is niet gezegd dat het in de andere bedrijven op rolletjes liep.

Beide aangehaalde rapporten geven aanleiding om te twijfelen aan de juistheid van de zienswijze dat bedrijven goede resultaten behalen dankzij hun vorstelijk beloonde managers. Je kunt je ook afvragen wat de exorbitante beloning van topmanagers met de psyche van deze mensen doet. En nog belangrijker, wat het effect is op alle onderliggende lagen van het personeel.

Management’goeroe’ Peter Drucker is van mening dat het schadelijk voor een bedrijf is als het topmanagement meer dan 10 maal het gemiddelde van de medewerkers van het bedrijf verdient. Als dit verschil groter wordt, dalen de motivatie, de productiviteit en de bereidheid zich in te zetten voor innovatie bij het overgrote deel van de medewerkers. De meest talentvolle werknemers kijken dan uit naar een andere baan of beginnen voor zichzelf[5]. Om een indruk te geven: In de periode van 1993 – 2013 is de verhouding tussen het salaris van de 25 hoogst betaalde CEO’s en het gemiddelde salaris van alle inwoners van de VS veranderd van 195:1 naar 354:1. Dit lijkt in de verste verten niet op de norm van 10:1.

Een groot aantal managers werkt hard en drukt in positieve zin een stempel op de prestaties van hun organisaties. Laat dat met klem gezegd zijn. Desondanks neemt het managerialisme ziekelijke vormen aan en is het inmiddels wijdverbreid. In mijn volgende post plaats ik de ontwikkeling ervan in een bredere maatschappelijke context. Tevens wijs ik op tekenen van kentering.

 

[1]Managerialism is the ideological principle that societies are equivalent to the sum of the transactions made by the managements of organizations. In: Enteman, Willard F. (1993). Managerialism : the emergence of a new ideology. Madison, Wisconsin: University of Wisconsin Press.

[2]Er is een wezenlijk verschil tussen managers en ondernemers. Managers zijn in loondienst; ondernemers opereren in de regel voor eigen risico. Deze post gaat over de eerste groep.

[3]http://www.businesswire.com/news/home/20121016005065/en/Two-Thirds-America-Unhappy-Job-65-Choose-Boss#.U3tH_l4z678

[4]Institute for Policy Studies
1112 16th Street NW, Suite 600
Washington, DC 20036

[5] In de VS nemen elke maand 2 miljoen mensen ontslag (!) om een andere baan te zoeken. Gebrek aan ontplooïngsmogelijkheden en frustratie als gevolg van slecht management worden genoemmd als de voornaamste oorzaken http://www.forbes.com/sites/davidkwilliams/2013/01/17/double-dare-why-more-than-2m-u-s-workers-per-month-leave-corporate-jobs/

 

Nieuwe wijn in oude zakken. De PvdA over welvaart, duurzaamheid en gelijkheid

screenshot7Onlangs heeft een commissie van prominente PvdA-leden, onder leiding van Ad Melkert, een plan gepubliceerd om uit de crisis te komen[1]. Dit plan “De bakens verzetten” streeft onder andere naar beheersing van de schuldenlast (3%, of lager) én begrenzen van de werkloosheid (5% of lager). Economische groei zal mede zijn gebaseerd op duurzame productie, meer inkomensgelijkheid en sociale vernieuwing. Welvaart wordt gedreven door ondernemerschap en daarom wordt de belasting op arbeid verminderd, onderzoek en onderwijs gestimuleerd en toegang tot investeringskapitaal verruimd, zeker voor groene investeringen. Om enkele punten te noemen.

Wie ook het onlangs verschenen rapport van de WRR “Naar een lerende economie” kent, ziet verrassend veel overeenkomsten tussen beide publicaties[2]. Precies om deze reden voel ik  onbehagen bij het PvdA-rapport.

De wereld van vandaag is het onmiskenbare resultaat van ruim een eeuw strijd tussen kapitalisme en socialisme. Beide bewegingen hebben mooie leerstellingen geponeerd: Vrije markt en liberalisme tegenover staat en gelijkheid. Maar zodra een van beide stromingen het voor het zeggen kreeg, betekende dit uitbuiting en onderdrukking voor de massa en zelfverrijking en corruptie door de elite.

capitalism-socialismKapitalisme en socialisme hebben beide de natuur aan de rand van de afgrond gebracht, schrijnende maatschappelijke tegenstellingen en oorlogen veroorzaakt en uiteindelijk hun bevolking aan zich verbonden met materiële welvaart.

Tegenwoordig keren velen zich af van de oude politieke denkbeelden en de daaraan verbonden politieke partijen: De VVD, die moeilijk afstand deed van haar imago als de partij van de rijken en de PvdA, die wordt gezien als de aanstichtster van doorgeschoten nivellering en mislukte integratie.

De werkelijkheid is inmiddels dat binnen de VVD krachtige voorstanders zijn van beheerste inkomenspolitiek en duurzaamheid en dat binnen de PvdA solide monetair beleid, ondernemerschap en gecontroleerde immigratie hoog op de agenda staan. Maar binnen beide partijen denkt tegelijkertijd menigeen met weemoed terug aan de identiteit die ze aan ‘links’ of ‘rechts’ ontleenden.

De problemen die Nederland en vele andere landen teisteren, kunnen niet met het oude denken opgelost worden. Veel ingrediënten van het nieuwe denken, zoals beperking schuldenlast, sociale cohesie, versterken ondernemerschap, inzetten op onderzoek en ontwikkeling, innovatie, gecontroleerde immigratie  en ‘corporate governance’ zijn niet ‘links’ en ook niet ‘rechts’. Zij konden ontstaan omdat een groeiende groep die zich niet (meer) met het oude politieke denken kon identificeren, bruggen ging slaan. Het voornoemde WRR-rapport is hiervan een voorbeeld en kreeg dan ook veel waardering. De commissie Melkert lijft een deel van dit gedachtengoed in onder het motto  “Linksom uit de crisis” en dat is misplaatst. Het gevolg kan zijn dat anderen zich van dit gedachtengoed distantiëren en dat het draagvlak voor een nieuwe politiek verdampt.

Ik hoop dat diegenen die vorm willen geven aan een visie die welvaart, welzijn en duurzaamheid verenigt, dat blijven doen buiten de oude politieke scheidslijnen om. Maar eerlijk is eerlijk, “De Bakens verzetten” is een inspirerende tekst.

De terugkeer naar Victoriaanse tijden

Het World Economic Forum (WEF) noemt de oplopende sociale ongelijkheid in de westerse landen, gepaard aan toenemende inkomensverschillen, een van de vijf ontwikkelingen die de wereld het meest bedreigen[1].

De tabel hieronder illustreert dit fenomeen aan de hand van de GINI-index.[2] Overigens zijn Nederland en Duitsland een van de weinige uitzonderingen[3].

screenshot 3

Het is boeiend om de ontwikkeling van de inkomstenverdeling in een breder perspectief te plaatsen. Daarvoor leent zich de volgende tabel. Deze geeft een beeld van de veranderende inkomensverhoudingen wereldwijd in de periode 1988 – 2008. Er blijken twee groepen ‘losers’ te zijn: De armste bevolking op aarde, met name in Afrikaanse landen ten zuiden van de Sahara en de middengroepen in de westerse landen en daarbinnen nog eens extra degenen die jonger zijn dan 40. Bij de laatstgenoemde groep is de werkloosheid structureel hoger, zij hebben torenhoge studieschulden, komen lastig aan een eigen huis en als ze dat al hebben is de kans groot dat dit ‘onder water’ staat en zij betalen voor de pensioenen van de oudere generatie. De ‘winners’ daarentegen zijn de middengroepen in de opkomende landen en de meest verdienende 10% (in het bijzonder het meest verdienende percentiel) binnen de rijke landen.

screenshot 4

De meest verdienende 10% in de westerse landen heeft niet te klagen. In de VS is hun aandeel in het totale inkomen in 25 jaar toegenomen van 33% naar 50%. Deze groep bestaat vooral uit de hogere managementlagen van de Fortune 500 bedrijven, bankiers en advocaten. Het meest opzienbarende cijfer komt uit Het Verenigd Koninkrijk: Van de totale – overigens bescheiden – inkomensgroei in de periode 2008 – 2012 is 95% terechtgekomen bij de 1% topverdieners.

Al spreken de cijfers boekdelen, het achterliggende patroon en de gevolgen voor de toekomst zijn belangrijker. Kort door de bocht heeft de groep mensen die de financiële en economische crisis heeft veroorzaakt goed voor zichzelf gezorgd en doet dat nog steeds. De arbeidsmarktpositie van de middengroepen is drastisch verslechterd. Productiviteitsstijging heeft de banengroei beperkt en veel banen zijn verplaatst naar de ‘opkomende’ landen. Het aanbod van arbeid is wereldwijd overvloedig en dit drukt de lonen[4]. Tweeverdieners is pure noodzaak. De arbeid zelf wordt gekenmerkt door toenemende automatisering en versimpeling, althans voor de meeste werknemers. Daarnaast beschikt het management over een groot arsenaal fysieke, elektronische en  psychologische  middelen tot control.

De ‘winners’ in de opkomende landen moeten overigens oppassen dat hen niet hetzelfde overkomt: Wereldwijd verplaatsen grote ondernemingen (ook Chinese) nu al de productie naar goedkopere landen (Noord Korea, Eritrea, Madagaskar!) of robots vervangen arbeiders (innovatie zij geprezen).

Wereldwijd is de ontwikkeling van de arbeid gekenmerkt door aanzienlijke schaalvergroting, die in de VS de hele traditionele middenstand heeft weggevaagd. Iets soortgelijks gebeurt ook in andere rijke landen en gaat in de opkomende landen gebeuren. De werkgelegenheid staat hierdoor onder druk, terwijl alleen al om het huidige niveau van werkgelegenheid te handhaven wereldwijd 600 miljoen nieuwe banen nodig zijn voor 2030. Waar die vandaan moeten komen is een raadsel.

De laatste tabel, de ontwikkeling van de topinkomens gedurende de laatste 100 jaar, plaatst het bovenstaande in een nog breder perspectief. Deze tabel laat zien dat het aandeel van de topinkomens in de periode 1945 – 1990 relatief laag was. We zien het aandeel thans weer groeien in de richting van het niveau van de Victoriaanse tijd, het einde van de 19de en het begin van de 20ste eeuw. Ook de hiervoor geschetste globalisering van de economie toont veel overeenkomsten met het kolonialisme van toen. Er zijn ook parallellen op het sociale vlak; zelfvoldaanheid, intolerantie, egoïsme, alle resulterend in verdamping van sociaal kapitaal. Het is niet verbazingwekkend dat het WEF deze ontwikkeling als uitermate bedreigend ziet

screenshot 5

Een prominent kenmerk van de Victoriaanse tijden is nog niet genoemd: de opkomst van het socialisme en het communisme, waarvoor de asociale verhoudingen uit die tijd een goede voedingsbodem waren. Persoonlijk zit ik niet te wachten op een herhaling van wat dit teweeg heeft gebracht, althans niet in zijn autoritaire en bloedige vorm. Maar het moge wél duidelijk zijn dat –  eufemistisch gesproken – een trendbreuk noodzakelijk is.  Het gaat daarbij niet in de eerste plaats om een ombuiging van de inkomensverdeling; deze is een symptoom en geen oorzaak. Nodig is bovenal ingrijpende sociale innovatie: arbeid moet worden teruggegeven aan de mensheid. Mensen moeten weer nuttige dingen kunnen maken en daar zelf verantwoordelijkheid voor krijgen. Om dat mogelijk te maken is een economie nodig die is gericht op menselijke ontplooiing in plaats van op zelfverrijking van het topmanagement.

[1] De andere vier zijn: de opwarming van de aarde, de problematiek van de wereldwijd veranderende leeftijdsopbouw, het toenemende watertekort (mede als constraint voor de voedselproductie) en de bekostiging van de collectieve lasten, waartoe ook de grootschalige belastingvermijding door bedrijven wordt gerekend) Bron: Rapport Global Compatitiveness Index 2013.

[2] Stijging van de index-cijfers wijst op toenemende ongelijkheid.

[3] De drie tabellen zijn afkomstig uit de Financial Times van 24 december 2013.

[4] President Barack Obama verklaarde onlangs: “As good manufacturing jobs automated or headed offshore, workers lost their leverage, and jobs paid less … The top 10 per cent no longer takes one-third of our income – it now takes half. Whereas in the past, the average chief executive made about 20 to 30 times the income of the average workers, today’s CEO makes 273 times more”