In aflevering 12 kwamen aan de orde: (1) Internet of Things, (2) robotica en (3) biometrie. De ethische principes uit aflevering 9, die ook in deze aflevering worden gebruikt zijn: privacy, autonomie, veiligheid, controle, menselijke waardigheid, rechtvaardigheid en machtsverhoudingen. Deze zijn ontleed aan het boek Opwaarderen: Borgen van publieke waarden in de digitale samenleving. Rathenau Instituut 2017)[1].
4. Immersieve technologie (augmented en virtual reality)
Augmented reality voegt informatie toe aan onze waarneming. De oudste voorbeelden daarvan zijn berichten die piloten van supersnelle gevechtsvliegtuigen op hun bril konden lezen, zodat ze hun ‘target’ niet uit het zicht zouden verliezen. De ongetwijfeld meest populaire toepassing is het spel Pokémon Go. Aanvullende informatie via het beeldscherm van de smartphone is ook vaak beschikbaar bij het bezoek aan vele ‘bezienswaardigheden’. De roemruchte Google glasses was een uitgelezen middel voor dit doel, maar vanwege het evidente risico op schending van de privacy is aan de toepassing hiervan al snel een einde gekomen. Voor bepaalde groepen, bijvoorbeeld slechthorenden is dit jammer.
Virtual reality gaat veel verder. In dit geval wordt onze zintuiglijke waarneming vervangen door beelden van een kunstmatige wereld. Hiervoor is een speciale bril nodig, zoals de Oculus rift. Toepassingen vinden hun weg vooral via gaming. Maar het is ook mogelijk om met deze set driedimensionale interieurs van woningen te tonen of wandelingen door nieuw te bouwen wijken mogelijk te maken.
Het metaversum
Virtual reality verplaatst je naar het metaversum wat voor het eerst is beschreven door Neil Stephenson in diens dystopische boek Snow Crash in 1992. Naarmate de kracht van computers toenam, kreeg de idee van het metaversum nieuwe impulsen en recentelijk kondigde Marc Zuckerberg dan ook aan dat het zijn nieuwe bedrijf Meta Platforms, Facebook geleidelijk gaat veranderen in een volledige digitale wereld. Deze dompelt de gebruikers onder in de meest uiteenlopende ervaringen, die deze deels zelf oproept, zoals communiceren met een levensechte avatar van een (on)bekende, een live-concert bijwonen, met naar de disco gaan en daar (on)bekenden ontmoeten en uiteraard ook winkelbezoek, want het blijft een medium om aan te verdienen.
Nog pas kort tevoren had Microsoft ook al bekend gemaakt zijn operating system (Windows), webservers (Azure), communicatienetwerken (Teams en Linkedin) hardware (HoloLens), entertainment (Xbox) en IP (Minecraft) samen te gaan brengen in een virtuele realiteit[2]. De recente aankoop van gameproducent Activision Blizzard, producent van de Call of Duty-videogames voor € 60 miljard past in dit beleid en wijst erop dat het bedrijd met zijn versie van de metaverse heel wat denkt te gaan verdienen.
Bij de te verwachte machtsstrijd tussen de titanen, zal waarschijnlijk ook Amazon zich voegen en de virtuele mall van en voor ieders dromen bouwen. Het is nog maar de vraag of een jongere minder consumptieverslaafde generatie wel zit te wachten op een volledige artificiële wereld. Ik hoop van niet.
Privacy
De risico’s van augmented reality zijn vanaf het begin breed uitgemeten. Voor onderzoeksdoelen had Google bijvoorbeeld het recht gekregen om de bewegingen van de ogen van mensen die Google glasses droegen op afstand te volgen. Voor het overige geldt dat niet alleen overheden en bedrijven mensen zullen bespieden, maar vooral mensen elkaar. Auteursrechtelijk is interessant wie de eigenaar is van de beelden van je avatar.
Veiligheid
Al na korte tijd krijgen degenen die zich door het metaversum bewegen evenwichtsproblemen. Mogelijk erger is dat de kans op verslaving groot is.
Menselijke waardigheid
Het gevaar is aanwezig dat mensen die veelvuldig in imaginaire werelden functioneren nep en echt niet meer van elkaar te onderscheiden en van zichzelf vervreemden in de ‘echte’ wereld en de sociale vaardigheid verliezen die daarin noodzakelijk is.
Machtsverhoudingen
Big Tech krijgt nog meer middelen in handen om onze voorkeuren te analyseren en ons te beïnvloeden[3], ook door deep-fakes, waarmee bestaande personen levensecht geïmiteerd kunnen worden. Dat roept vragen op over de risico’s die burgers lopen, en over nog grotere rol van bedrijven die immersieve technologie aanbieden.
5. Blockchain
Blockchain maakt het mogelijk transacties (van geld, waardepapieren, contracten en voorwerpen) vast te leggen zonder bemiddeling van een daartoe gerechtigde instantie (overheid, werkgever, bank, notaris)[4]. De eerste versie van blockchain was de bitcoin, eerst alleen bedoeld voor financiële transacties. Tegenwoordig bestaan er honderden varianten, waarvan Ethereum de meest gebruikte is. De essentie van bockchain is dat de database van alle transacties, de ledger, op ieders computer opgeslagen wordt en dus toegankelijk is voor elke gebruiker. Miners zien erop toe dat een cryptomunt maar voor een transactie wordt gebruikt of dat een contract achteraf niet door een van de betrokken partijen wordt veranderd, overigens zonder te weten wie die gebruikers zijn. Zodra de meerderheid van de miners een reeks transacties heeft goedgekeurd, vormen deze samen een niet meer te veranderen blok. Miners zijn erop gebrand blokken goed te keuren, want degene waarvan achteraf blijkt dit als eerste te hebben gedaan, ontvangt een aanzienlijke vergoeding in cryptocurrency. Mining kost de nodige tijd en vereist vooral gigantisch veel rekenkracht en dus energie. Er wordt naarstig gezocht naar alternatieve methoden, zoals een methode waar het vooral om de reputatie van de miner gaat.
Blockchain komt voort uit streven naar radicale decentralisatie en vermindering van de macht van staten, banken[5]en bedrijven. Dat pakt in de praktijk anders uit. Het zijn vooral overheden[6] en grote bedrijven in de VS, Rusland[7], China[8], Zuid-Korea en in Nederland bijvoorbeeld Albert Heijn[9], die voor een gestage opmars zorgen.
Als middel voor veilige opslag van transacties en het vastleggen van onderlinge verplichtingen, zoals in het geval van digitale autonome organisaties, heeft blockchain meer potenties dan als cryptocurrency. Absolute voorwaarde is het vinden van een alternatief voor het ongehoord hoge energiegebruik.
Privacy
Blockchain is voortgekomen uit het streven te ontsnappen van de alomtegenwoordige meekijkende ondernemingen en staat. Vandaar ook dat dubieuze transacties bij voorkeur met cryptocurrency worden afgehandeld. Volledige anonimiteit is er niet, omdat cryptocurrency geregeld moet worden omgewisseld in officieel geld en dat zwakke punt weten hackers dan ook te vinden.
Autonomie
Wellicht komt in blockchain meer dan in welk ander systeem menselijke autonomie tot zijn recht. Daarvoor is het wel nodig de werking goed te kennen. Dit geldt eens te meer als er sprake is van niet-financiële transacties.
Veiligheid
Risico’s zijn er zeker: Op het moment dat een miner meer dan 50% van de computercapaciteit in bezit heeft, kan deze het systeem volledig corrumperen. Deze situatie is niet denkbeeldig. In 2019 waren er twee Chinese miners die samen meer dan de helpt van de computercapaciteit bezaten.
Machtsverhoudingen
Over de positie van miners is niet veel bekend. Er is een tendens naar een steeds verdergaande concentratie, die gevaren in zich heeft over de duurzaamheid van het systeem. Naarmate de concentratie toeneemt, zal het bezit aan cryptocurrency ook steeds schever worden. Het zijn immers de miners die voor de uitbreiding van de beschikbare hoeveelheid geld zorgen.
6. Digitale platformen
Bedrijven als Amazon, Uber en Airbnb en op kleine schaal Bol.com vertegenwoordigen een nieuwe vorm van economische activiteit die verstrekkende gevolgen heeft voor andere bedrijven en de inrichting van de ruimte. Zij bestaan in essentie uit digitale platformen waarop ze aanbieders en consumenten bijeenbrengen.
Stel je voor, je begeeft je in de virtuele paskamer van Amazon. Je zit op een stoel en een reeks modellen komt voorbij die allen precieus jouw figuur en maat hebben en misschien ook wel je uiterlijk. Je kunt eindeloos variëren wat ze aan hebben, tot dat je de outfit van je dromen het gevonden of samengesteld. Dit kan gelden voor alle denkbare aankopen, tot auto’s, inclusief rijsimulator toe. Met een druk op de knop is die besteld en een paar uur later dropt de drone je bestelling voor de deur.
In digitale platformen komt een reeks toepassingen van digitale technologie samen, zoals Internet-of-Things, robotica, immersieve technologie, kunstmatige intelligentie en ook blockchain, om zicht te houden op de immense stromen van goederen en diensten.
Privacy
In de wereld van de platformen telt privacy niet of nauwelijks. Bedrijven willen zo veel mogelijk aan je verdienen en verzamelen daarom massa’s informatie over je gedrag, voorkeuren en uitgaven. Dit in ruil voor gemak, en gratis gadgets als navigatie, zoekmachines en email.
Autonomie
Platformen zijn behalve geldmachines ook een onderdeel van de deeleconomie. Ze maken directe transacties tussen mensen mogelijk en zorgen, zoals in het geval van Airbnb voor een ongekend groot aanbod van accommodaties waaruit vrij valt te kiezen.
Rechtvaardigheid
Medewerkers in platformbedrijven hebben veelal slechte arbeidsvoorwaarden, denk bijvoorbeeld aan de chauffeurs van Uber die de hele dag gevolgd, gecontroleerd en beoordeeld worden. In distributiecentra zijn alle nog resterende menselijke handelingen, tot op de minuut voorgeschreven.
In deze bedrijven ontstaat een grote kloof tussen de kleine binnencirkel van managers en technici en de grote buitencirkel van ‘loonwerkers’ waar het bedrijf verder niets mee heeft en zij ook niet met het bedrijf.
Machtsverhoudingen
Deze bedrijven dragen ook bij aan de vergroting van de kloof tussen arm en rijk; de ongekend grote verdiensten gaan naar het topmanagement en de aandeelhouders en als het kan wordt de belasting ontweken.
Platformen als Airbnb maken op grote schaal concurrentievervalsing mogelijk; de accommodaties die zij verhuren boeven niet te voldoen aan de regels op het gebied van veiligheid, belastingheffing die gelden voor reguliere bedrijven.
De groei van platforms die monopolistische vormen heeft aangenomen is de belangrijke oorzaak van de ontwrichting van de steden, zonder zij bijdragen aan de kosten die dat voor de gemeenschap met zich meebrengt.
Terug naar gouvernance
Ik heb in dit en het voorgaande artikel een kader uitgewerkt voor maatschappelijk verantwoord omgaan met digitalisering. Daarin ontwikkelden zich twee denklijnen, die van de waarde van digitale technologie en die van het ethisch gebruik ervan.
De waarde van digitale technologie
Digitale technologie moet vorm en inhoud krijgen als een van de instrumenten waarmee een stad werkt aan een ecologisch en sociaal duurzame toekomst. Om te helpen verwoorden wat zo’n toekomst inhoudt, introduceerde ik Kate Raworth’ denkbeelden over de donuteconomie. Het ontwerpen van zo’n toekomstbeeld moet een breed gedragen democratisch proces zijn, waarin burgers de oplossing van hun eigen problemen mede toetsen aan de duurzame welvaart van toekomstige generaties en die van mensen elders op de wereld.
De belangrijkste vraag als het om (digitale) technologie gaat is dus ‘welke (digitaal) technologische hulpmiddelen dragen bij aan de realisering van een in sociaal en ecologisch opzicht duurzame stad‘.
Het ethisch gebruik van technologie
In de wereld waarin we de duurzame stad van de toekomst realiseren ontwikkelt digitale technologie zich snel, vooral onder invloed van commerciële en politieke belangen. Steden worden met deze technologieën geconfronteerd door middel van een krachtige smart city technology marketing.
De belangrijkste vraag die steden zich in dit verband moeten stellen is ‘Hoe beoordelen we beschikbare technologieën vanuit een ethisch perspectief’.
In de besturing van steden komen beide denklijnen bij elkaar: Welke (digitale) technologie help ons verder op weg naar een duurzame toekomst en wat is het ethische gehalte van technologieën die in principe daarbij bruikbaar zijn. Samen kunnen deze leiden tot de keuze, vormgeving en toepassing van digitale technieken als onderdeel van de realisering van een visie op een ecologisch en sociaal duurzame toekomst van de stad.
In de volgende twee artikelen onderzoek ik hoe er in de praktijk wordt omgegaan met ethische principes. In het eerste artikel zetten we Amsterdam voor het voetlicht en daarna bekijken we hoe een aantal gemeenten bezig is op verantwoorde wijze te digitaliseren in het kader van Agenda stad.
[1] https://www.dropbox.com/s/qom95p4hwph1cie/Rathenau-Opwaarderen.pdf?dl=0
[4] https://www.archdaily.com/973814/bitcoin-nfts-and-the-metaverse-reflecting-on-the-year-of-digital-real-estate-and-design?utm_medium=email&utm_source=ArchDaily%20List&kth=
[5] https://blogs.worldbank.org/sustainablecities/top-7-disruptive-technologies-cities
[6] https://www3.weforum.org/docs/Top20_Global_Data_Stories_report_2017.pdf
[7] https://ict.moscow/en/projects/blockchain/
[8] https://cointelegraph.com/news/chinese-city-seeks-to-power-urban-governance-and-more-using-blockchain-tech
[9] https://www.capgemini.com/nl-nl/client-story/innovatie-in-de-praktijk-blockchain-technologie-in-de-supply-chain-van-albert-heijn/
Project 'De humane ruimte' 