De gemeente waarin ik woon, Valkenburg aan de Geul, exploiteert een schitterende sport- en theateraccomodatie, inclusief een 25-meterbad en verschillende recreatieve baden. Het complex – de Polfermolen – is in 2001 opgeleverd. Sloop ligt echter in het verschiet. De gemeente wil om begrijpelijke redenen de kosten (gemiddeld € 1,5 miljoen per jaar) niet langer dragen.
Vrijwel elke gemeente heeft hoofdpijndossiers als de Polfermolen. De meeste daarvan hebben een vergelijkbare voorgeschiedenis.
De nadagen van de verzorgingsstaat
Vooropgesteld, ik vind dat de overheid naast de zorg voor openbare orde en veiligheid verantwoordelijk is voor de beschikbaarheid van nutsvoorzieningen, onderwijs, zorg en openbaar vervoer. Dit betekent niet dat de overheid deze voorzieningen ook zelf zou moeten exploiteren. Dit geldt in nog veel mindere mate voor voorzieningen waarvan incidenteel of door slechts een deel van de bevolking gebruik wordt gemaakt, zoals sportcomplexen, schouwburgen, musea, bibliotheken en zwembaden. In de hoogtijdagen van de verzorgingsstaat werd hier anders over gedacht met de voornoemde hoofdpijndossiers als gevolg.
Van welvaartsstaat naar burgerinitiatieven
De idee dat de burger in de eerste plaats consument is en dat de overheid moet voorzien in alle welzijnsvoorzieningen die commercieel niet of tegen een te hoge prijs aangeboden kunnen worden, is aan het veranderen.
Overal ter wereld nemen burgers zelf het initiatief om samen zaken van gemeenschappelijke waarde te creëren en nemen zij de verantwoordelijkheid voor de exploitatie ervan. De deeleconomie is onderdeel van dit streven. Het is inmiddels heel gewoon dat huiskamerrestaurants ontstaan, gemeenschappelijke (groenten)tuinen worden aangelegd, speeltuinen worden beheerd, vervoersoplossingen worden bedacht, ouderen samen voor passende huisvesting zorgen en ga zo maar door[1]. Drijfveer is niet alleen het beschikbaar komen van ontbrekende voorzieningen en het op afstand houden van betutteling door de overheid, maar ook de voldoening die het samen creëren en in stand houden ervan schenkt. In dit verband is vaak sprake van sociaal kapitaal [2].
De vraag ligt daarom voor de hand of het een optie is dat de gebruikers van voorzieningen als het sportcomplex de Polfermolen in Valkenburg aan de Geul, de exploitatie daarvan samen overnemen in plaats van te berusten in de sluiting ervan.
Op korte afstand van Valkenburg – in Maastricht – speelde in de jaren ’80 een vergelijkbaar probleem. De gemeente vond de exploitatie van het Jekerbad te duur en wilde het sluiten. Dit leidde tot een burgerinitiatief met als doel het bad te behouden. Er werd een vereniging opgericht, die inmiddels 6000 leden heeft en een wachtlijst van 10 jaar (sic) kent. De leden kunnen onbeperkt zwemmen voor een bedrag van € 55 per jaar en ze verrichten af en toe werkzaamheden. Gerard Peters, een van de leden van het eerste uur: “De grote aantrekkingskracht van het bad is dat het van de leden is. Dat is zo’n bindende factor dat mensen zich verantwoordelijk voelen. Het is je eigen bad en daar zet je je graag voor in.”[3] Dat kun je helaas niet zeggen van menige overheidsvoorziening.
De oprichting van een vereniging van gebruikers van de Polfermolen – en vergelijkbare gevallen – kan een alternatief bieden voor sluiting, al gaat het vaak om meer complexe projecten dan het Jekerbad. Een onderzoek naar de haalbaarheid is echter alleszins de moeite waard. Ik benadruk dat het – net als bij het Jekerbad – om meer gaat dan de vervanging van betaalde arbeidskrachten door vrijwilligers. namelijk het verwerven van zeggenschap – niet per se juridische eigenaarschap – en de verantwoordelijkheid voor de exploitatie.
De civil society
Eigenlijk is er niets nieuws onder de zon. De tweede helft van de 19de eeuw en de eerste helft van de 20ste eeuw staan bekend vanwege de opkomst van de civil society. Burgers onttrokken zich geleidelijk aan patriachale en autoritaire verbanden en hun gevoelens van eigenwaarde en onderlinge solidariteit groeiden. Dit had onder andere een ongekende bloei van het verenigingsleven tot gevolg en bevorderde ook de opkomst van coöperaties, spaarkassen, onderlinge verzekeringen en sportfondsen. Deze laatste maken de cirkel rond: Zwemmen deed je vroeger niet in een commercieel of in een gemeentebad, maar in een sportfonsenbad, voortgekomen uit burgerinitiatieven[4].
Terug naar het heden. Ik zou het fantastisch vinden als gebruikers van de Polfermolen samen het beheer en de exploitatie ervan ter hand nemen. Wie weet, gaat ‘de Molen’ draaien als nooit te voren en wordt zij een voorbeeld voor vergelijkbare gevallen.
[1] Creëren van gezamenlijke voorzieningen wordt doorgaans ‘commoning’ genoemd. Engeland loopt hierin voorop, mede ook vanwege de kaalslag van openbare voorzieningen de afgelopen decennia. Zie voor een verslag van een grootschalig project in de Londense wijk West Noorwood: https://drive.google.com/file/d/0B28SOnHQM5HVV0pyT2p1NGNvQk0/view
[2] Een schitterende studie van ‘sociaal kapitaal’ is het boek Bowling Alone, The Collapse and Revival of American Community van Robert Putman. Deze studie onderzoekt het verdwijnen en weer deels herstellen van het gemeenschapsgevoel in de VS. Zij is gebaseerd op 500.000 interviews die Putman en zijn studenten afnamen over een reeks van vele jaren. Het feit dat burgers samen iets opzetten en beheren schept gemeenschapsgevoel, dat zich volgens de auteur uit in meer onderling vertrouwen, meer sociale betrokkenheid, meer tevredenheid in het leven en zelfs een betere gezondheid. Zie http://bowlingalone.com
[3] Zie: https://verenigingflevoparkbad.wordpress.com/2014/11/02/succesverhaal-buitenbad-jekerdal-al-30-jaar-van-buurtbewoners/
[4] Sportfondsenbaden zijn eind 19de eeuw ontstaan uit een voorloper van crowd funding: https://nl.wikipedia.org/wiki/Sportfondsenbad. Het eerste Sportfondsenbad in Nederland was het Heiligewegbad in Amsterdam, dat in 1987 ondanks protest van de bewoners van Amsterdam-Centrum plaats moest maken voor een nieuw winkelcentrum.
Betrokken wetenschap 